"De Stoomtrein Katwijk Leiden (tot maart 2015: Stoomtrein Valkenburgse Meer) is een smalspoorlijn met een spoorwijdte van 700 mm rond het Valkenburgse Meer, gemeente Katwijk, in de Nederlandse provincie Zuid-Holland. Nauwkeurig bekeken is de trein een tram: op het lijntje wordt gereden met een stoomtram, zoals die in het begin van de 20e eeuw in Nederland reed.
De Stoomtrein Katwijk Leiden is een activiteit van de Stichting Nationaal Smalspoor (SNS) en de Nederlandse Smalspoorweg Stichting (NSS). De laatste is eigenaar van het rijdend materieel. Behalve de stoomtrein exploiteren de stichtingen ook het Nationaal Smalspoormuseum dat gevestigd is rondom het station van de stoomtrein.
Geschiedenis
Oprichting Nederlandse Smalspoorweg Stichting
In 1970 werd de Nederlandse Smalspoorweg Stichting (NSS) opgericht. Aan de wieg ervan stond Jan Pellenbarg. In zijn werk (als militair) werd zijn aandacht al in 1945 getrokken door spoorlijntjes in de Katwijkse duinen op een stafkaart. Toen hij ruim twintig jaar later hierop terugkwam en zich ging oriënteren, bleken de lijnen "toe te behoren aan de N.V. Leidsche Duinwater Maatschappij (LDM)". Ze werden gebruikt voor het vervoer van uiteenlopende materialen en voor revisie van de aan de lijnen gelegen diepbronpompen. De spoorwijdte was 700 mm en als tractiemiddelen waren aanwezig een Ruston dieselloc en een Spoorijzer railtractor. Verder was er een tweetal z.g. draisines of railauto's."
Er bleek ongeveer 13 km rails te liggen; het spoor reikte tot aan de Wassenaarse Slag. Pellenbarg lanceerde het plan om deze smalspoorbanen door hobbyisten te laten onderhouden, met als tegenprestatie dat ze er incidenteel met eigen tractiemiddelen op zouden mogen rijden. Dat plan werd positief ontvangen door de directie van de LDM. Via contacten met de afdeling Den Haag van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS) werd een groep vrijwilligers gevormd, die in april 1970 begon met het onderhoudswerk van de banen. In het achterhoofd speelde het idee om de banen ook met stoomlocomotieven te gaan berijden. Die droom werd werkelijkheid toen in 1972 de eerste stoomtram van de NSS op de baan verscheen; daarmee werd op enkele rijdagen voor publiek gereden.
De oprichter van de NSS, Jan Pellenbarg, gaf tot zijn overlijden in 1984 leiding aan de stichting. Hij kon nog de ingebruikname van een nieuwe werkplaats meemaken. Kort voor zijn overlijden was overeenstemming bereikt met de toenmalige beheerder van het terrein, Staatsbosbeheer, waardoor het voorlopig mogelijk was het Katwijkse smalspoornet in de duinen te kunnen blijven berijden. Jan Pellenbarg werd als voorzitter van de NSS opgevolgd door Peter Lammens.
De eerste jaren: stoomtreintjes in de duinen
De eerste zeven jaren verliepen voorspoedig. De collectie groeide en er kwamen meer passagiers. In 1977 werd het beheer van het gebied overgedragen aan Staatsbosbeheer. Sinds die tijd werd het steeds moeilijker om nog stoomtreinritten in de duinen te verzorgen. Al in 1978 kopte de Leidsche Courant: "Staatsbosbeheer houdt voet bij stuk: Katwijkse stoomtreintjes moeten definitief verdwijnen." Alhoewel in 1984 nog toestemming werd verleend het aantal rijdagen tot negen uit te breiden, viel in 1992 definitief het doek. Op 15 augustus van dat jaar werd voor de laatste keer over de sporen in de duinen gereden; 2.200 passagiers toonden op die dag hun belangstelling.
Het smalspoornet in de duinen van Katwijk werd beschouwd als "het mooiste industriële smalspoornet van Nederland; niet zozeer vanwege de technische staat, maar wel door haar grootte en ligging." Het smalspoornet was ook een echt netwerk, dat goede mogelijkheden voor het houden van rondritten bood. Sluijters beschrijft in 1985 een rit door de duinen in de volgende bewoordingen: "Het traject door de Katwijkse duinen is bijzonder aantrekkelijk, vooral omdat onderweg een aantal duinmeertjes met interessante flora en fauna wordt gepasseerd. Door de open rijtuigen en het gezapige tempo heeft de reiziger alle gelegenheid om trein en landschap te bekijken. Onderweg wordt eenmaal van locomotief gewisseld en wordt de trein omgerangeerd. De rit duurt ongeveer veertig minuten. Het is een echt gezellig 'klein treintje' en juist de combinatie van trein en landschap maakt een bezoek altijd zeer de moeite waard."
Het Valkenburgse Meer
Smalspoorstoomtrein met loc 1 'Marijnke' van de Stoomtrein Katwijk Leiden.
Eind jaren tachtig besloot Staatsbosbeheer, eigenaar van de Katwijkse Zuidduinen, dat het toeristentreintje niet langer door de duinen mocht lopen. Door de NSS werd de Stichting Nationaal Smalspoormuseum opgericht met het doel een museum en bijbehorende museumlijn te exploiteren, waarbij de NSS haar materieel ter beschikking stelde. Ze werkten nu samen onder de naam 'Stoomtrein Valkenburgse Meer' (SVM). Door de Provincie Zuid-Holland werd de locatie aan het Valkenburgse Meer ter beschikking gesteld om dit doel te realiseren.
Vanaf 1993 werd over een nieuwe route gereden, rondom het Valkenburgse Meer, langs de toenmalige vliegbasis Valkenburg. Deze route wordt nog steeds gebruikt. De route liep tot 2022 langs circa driekwart van het meer. Op 1 juli 2022 was ook het laatste stuk langs het meer aangelegd, zodat er later dit jaar een gehele rondrit om het meer gemaakt kan worden.
Sinds 1995 is het Nationaal Smalspoormuseum geopend. Hierin staan diverse stoom- en diesellocomotieven tentoongesteld, alsmede andere zaken die met smalspoor te maken hebben. Een pronkstuk is het laatste stoomtramstel van de Gelderse Tram (GSTM), bestaande uit loc 13 'Silvolde', rijtuig 48 en goederenwagen 41. Ook loc 607 'Vrijland staat in het museum.
Vanaf 2003 wordt gebouwd aan het buitenmuseum, waarin tientallen toepassingen van smalspoor zijn uitgewerkt; in de eerste plaats het trambedrijf (naar het voorbeeld van de Gelderse Tramwegen), en verder onder andere tuinbouw, turfwinning, mijnbouw en grondverzet bij de aannemerij.
In 2005 is in het kader van het trambedrijf een nieuwe rijtuigenremise in gebruik genomen, naar voorbeeld van de rijtuigenloods van de Geldersche Tramwegen in Doetinchem.
Daarnaast is vervolgens in 2009 een stoomlocomotievenloods gebouwd, naar voorbeeld van de Stoomtram Zutphen - Emmerik, deze biedt onderdak aan negen locs.
In 2013 en 2020 werden twee houten (diesel)motorlocomotievenloodsen gerealiseerd. Zij zijn verbonden met een traverse. In de loodsen liggen zes, respectievelijk acht sporen, waarop totaal plaats is voor circa 45 locs.
In 2013 werd een nieuw stationsgebouw in gebruik genomen. Dit gebouw is een kopie van het vroegere tramstation te Gorssel uit 1926 aan de tramlijn Zutphen - Deventer van de Stoomtram Zutphen - Emmerik (ZE). Dit was in 1926 Nederlands laatst geopende smalsporige stoomtramweg.
In het buitenmuseum worden diverse objecten tentoongesteld waarbij smalspoor een rol speelde, zoals onder meer een excavateur, een mijngang en een tuinderskas.
2015: Stoomtrein Katwijk Leiden
De nieuwe naam brengt tot uitdrukking dat de museumlijn zich nadrukkelijk gaat richten op de doelgroep 'ouders met kinderen en grootouders met kleinkinderen', vooral binnen een straal van een half uur reistijd van Valkenburg. Op de tweede plaats komen de zomerse toeristen (de 'badgasten', zoals dat in Katwijk heet) en op de derde plaats de smalspoorliefhebbers.
De naam Stoomtrein Katwijk Leiden is gekozen, omdat anders dan bij Valkenburgse Meer, direct duidelijk waar de museumlijn zich bevindt. (namelijk aan de rand van Katwijk, op de gemeentegrens met Leiden). De naam is dus geen verwijzing naar de voormalige HIJSM-dienst Katwijk - Leiden. Overigens wordt ook de naam Smalspoormuseum niet meer prominent gevoerd.
De route
De lijn, met een spoorwijdte van 700 mm, heeft haar beginpunt op het voorterrein van het museum, bij het tramstation. De rit vangt aan met een rit naar de Wassenaarse Wetering, aan de andere zijde van het meer. Na het omrangeren van de locomotief rijdt de trein terug, passeert het museum en stopt bij de remise. Vervolgens wordt de loc opnieuw omgerangeerd en keert de trein terug naar het museum. De lengte van het traject is circa 4,5 km. Misschien wordt het ooit mogelijk om rondom het meer te rijden. Dit is afhankelijk van de zandwinning in het Valkenburgse Meer. De baan was aanvankelijk uitgevoerd in veldspoor (12 kg/m). Sinds 2004 worden delen van het spoor vervangen door zwaarder materiaal (24 kg/m) dat minder onderhoudsgevoelig is.
In 2006 is voor het eerst met de gemeenteraad van Katwijk gesproken over verlenging van de smalspoorlijn in de richting van de duinen. Dit zou een nieuw tracé van enkele kilometers betekenen, wat dankzij de sluiting van het marinevliegkamp mogelijk zou worden. Ook wordt gewerkt aan de ‘sluiting’ van de ring rond het Valkenburgse Meer, waardoor een volledige rondrit mogelijk wordt. Sinds 2020 wordt gewerkt aan dit sluitstuk.
Het Smalspoormuseum werkt ook nog aan de bouw van het buitenmuseum (dat de voltooiing nadert) en de restauratie van enkele stoomlocomotieven. Pas daarna kan geld gespaard worden voor een eventuele doortrekking van de museumlijn.
Dienstuitvoering
Het rijseizoen duurt van Hemelvaartsdag tot en met het laatste weekend van september. In de weekeinden wordt met stoomtractie gereden. Daarnaast zijn er extra rijdagen waarop met dieseltractie gereden wordt. Enkele malen per jaar worden er buiten het rijseizoen speciale rijdagen gehouden, doorgaans met stoomtractie. De bij de stoom- en dieselritten gebruikte rijtuigen (P-serie) zijn sinds de jaren tachtig gebouwd in de NSS-werkplaats in de duinen van Katwijk of bij het Valkenburgse Meer."
(
visit link)
Eng
"The Stoomtrein Katwijk Leiden (until March 2015: Stoomtrein Valkenburgse Meer) is a narrow-gauge line with a track gauge of 700 mm around the Valkenburgse Meer, municipality of Katwijk, in the Dutch province of South Holland. Closely viewed, the train is a tram: a steam tram, like the one that ran in the Netherlands at the beginning of the 20th century, runs on the line.
The Katwijk Leiden Steam Train is an activity of the National Narrow Gauge Railway Foundation (SNS) and the Dutch Narrow Gauge Railway Foundation (NSS). The latter owns the rolling stock. In addition to the steam train, the foundations also operate the National Narrow Gauge Museum, which is located around the steam train station.
History
Establishment of the Dutch Narrow Gauge Railway Foundation
The Dutch Narrow Gauge Railway Foundation (NSS) was founded in 1970. Jan Pellenbarg was at the cradle of it. In his work (as a soldier) his attention was drawn as early as 1945 by railway lines in the Katwijk dunes on a topographical map. When he came back to this more than twenty years later and started looking around, it turned out that the lines "belonged to the N.V. Leidsche Duinwater Maatschappij (LDM)". They were used for the transport of various materials and for overhauling the deep well pumps on the lines. The track gauge was 700 mm and the traction equipment included a Ruston diesel locomotive and a Spoorijzer rail tractor. There were also two so-called draisines or rail cars."
There appeared to be approximately 13 km of rails; the track reached as far as the Wassenaarse Slag. Pellenbarg launched the plan to have these narrow-gauge railways maintained by hobbyists, in return for allowing them to occasionally drive on them with their own traction equipment. That plan was positively received by the LDM management. Through contacts with the The Hague branch of the Dutch Association of Interested Parties in the Rail and Tramways Industry (NVBS), a group of volunteers was formed, which started maintenance work on the tracks in April 1970. In the back of my mind was the idea of also using steam locomotives to run the tracks. That dream became reality when the first NSS steam tram appeared on the track in 1972; this was ridden in front of the public on a few riding days.
The founder of the NSS, Jan Pellenbarg, headed the foundation until his death in 1984. He was able to witness the commissioning of a new workshop. Shortly before his death, an agreement was reached with the then manager of the site, Staatsbosbeheer, which made it possible to continue using the Katwijk narrow-gauge network in the dunes for the time being. Jan Pellenbarg was succeeded as chairman of the NSS by Peter Lammens.
The first years: steam trains in the dunes
The first seven years went well. The collection grew and more passengers arrived. In 1977, management of the area was transferred to Staatsbosbeheer. Since then it has become increasingly difficult to provide steam train rides in the dunes. As early as 1978, the Leidsche Courant headlined: "Staatsbosbeheer stands firm: Katwijk steam trains must disappear permanently." Although permission was granted in 1984 to increase the number of driving days to nine, the curtain finally fell in 1992. On August 15 of that year the tracks in the dunes were driven for the last time; 2,200 passengers showed their interest that day.
The narrow-gauge network in the dunes of Katwijk was considered "the most beautiful industrial narrow-gauge network in the Netherlands; not so much because of its technical condition, but because of its size and location." The narrow gauge network was also a real network, which offered good opportunities for conducting tours. Sluijters describes a ride through the dunes in 1985 in the following terms: "The route through the Katwijk dunes is particularly attractive, especially because a number of dune lakes with interesting flora and fauna are passed along the way. The open carriages and the leisurely pace give the traveler every opportunity to view the train and landscape. Along the way the locomotive is changed and the train is diverted. The ride takes about forty minutes. It is a really pleasant 'little train' and the combination of train and landscape always makes a visit very enjoyable worth the effort."
The Valkenburgse Meer
Narrow-gauge steam train with locomotive 1 'Marijnke' of the Katwijk Leiden Steam Train.
At the end of the eighties, Staatsbosbeheer, owner of the Katwijkse Zuidduinen, decided that the tourist train was no longer allowed to run through the dunes. The NSS established the National Narrow Gauge Museum Foundation with the aim of operating a museum and associated museum line, with the NSS making its equipment available. They now worked together under the name 'Stoomtrein Valkenburgse Meer' (SVM). The Province of South Holland made the location on the Valkenburgse Meer available to realize this goal.
From 1993 onwards, a new route was driven, around the Valkenburgse Meer."
(
visit link)