Rijksmonumentenregister:
Uit 1844 daterende, ronde, bakstenen VUURTOREN naar ontwerp van J. Valk; gebouwd op fundament van uit 1617 daterende vuurtoren.
De toren is 13.90 m. hoog, is gecementeerd en wit geschilderd en heeft 4 verdiepingen. Het uit 1901 daterende gietijzeren lichthuis - met koperen koepel en, voorzien van omloop met balustrade - is waarschijnlijk vervaardigd door de gieterij Reineveld te Delft. In de toren enige rondboogvensters. Staafankers.
Gebouw van algemeen belang wegens oudheidkundige waarden en uit oogpunt van geschiedenis der technische ontwikkelingen.
-------------
Peter Kouwenhoven / Nederlandse Vuurtoren Vereniging (www.vuurtorens.org), januari 2017:
"De vuurtoren van Urk
Cultuurhistorische waarden
- Type object / nautische functie:
Vuurtoren / verkenningslicht
- Leeftijd van het object:
Gebouwd in 1844-1845.
- Historische betekenis van het object en zijn omgeving:
Urk was lange tijd van groot belang voor de scheepvaart op de Zuiderzee. Vanaf Amsterdam koersten de handelsschepen eerst aan op Urk, om vlak voor Urk af te slaan naar het noorden. Al in 1617 stond er een vierkante, stenen vuurbaak op de plek van de huidige vuurtoren. De Amsterdamse burgemeester Gerrit Jacob Witsen liet deze vuurbaak bouwen, op last van de Staten van Holland en West-Friesland. Op 1 september 1617 werd het kolenvuur op de baak voor het eerst ontstoken. Op verzoek van kooplieden, reders en schippers werd het vuur het hele jaar door gestookt, in tegenstelling tot de andere vuren aan de kust, die slechts van 1 september tot 1 april brandden. Het lichtbaken was zo belangrijk dat ze het dubbele vuurgeld ervoor over hadden.
De oude vuurbaak is vele malen gerestaureerd maar het herstelwerk bleek uiteindelijk toch niet duurzaam te zijn. Daarom werd op 23 november 1843 de bouw van een nieuwe vuurtoren aanbesteed. Het ontwerp is van Leendert Valk, bouwkundige bij het Loodswezen. Aannemer G. van Limbeek uit Vreeswijk bouwde de toren. Het licht van de nieuwe vuurtoren is op 15 november 1845 voor het eerst ontstoken.
De vuurtoren van Urk was niet alleen van belang voor handelsschepen en de Admiraliteit maar ook voor de vissers van Urk. Na de afsluiting van de Zuiderzee in 1932 bleef Urk een bedrijvige vissersplaats. Een deel van de Zuiderzeevissers schakelde over op de zoetwatervisserij en een ander deel voegde zich bij de Urkers die op de Noordzee visten. De Noordzeevloot groeide sterk. Omdat de Urker haven niet meer bereikbaar was voor de steeds groter wordende vissersschepen, werden Lauwersoog, Harlingen en Den Helder de nieuwe thuishavens voor de Urker vloot. Sinds de drooglegging van de Noordoostpolder in 1942 – waarin het eiland Urk werd opgenomen – wordt de vis met vrachtwagens naar de visafslag op Urk gebracht.
Architectuurhistorische waarden
- Bijzonder belang van het object voor het oeuvre van architect of bouwmeester:
Leendert Valk (1794-1867), geboren in Rotterdam, is in de praktijk opgeklommen van timmerman tot tekenaar en later bouwkundige bij het Loodswezen, waar hij van 1832 tot 1850 heeft gewerkt. Veel revisietekeningen van vuurtorens, lantaarns en lichttoestellen zijn van zijn hand. Tien jaar werkte hij onder supervisie van zijn oom Jacob Valk, de Inspecteur der Maritieme Gebouwen in die tijd. Officieel staan er slechts twee vuurtorenontwerpen op zijn naam: de vuurtoren van Haamstede (gebouwd in de periode 1837-1840) en de vuurtoren van Urk. Vermoedelijk heeft hij ook belangrijke bijdragen geleverd aan de ontwerpen die op naam staan van Jacob Valk. Op 31 december 1842, op een leeftijd van 87 jaar, kreeg Jacob Valk eervol ontslag. Vanaf dat moment was Leendert verantwoordelijk voor alle bouwkundige ontwerpen en revisies.
- Bijzonder belang in verband met materiaalgebruik en bouwtechniek:
De vuurtoren van Urk is een van de acht nog bestaande ronde bakstenen vuurtorens in Nederland. Deze zijn alle gebouwd in de periode 1822-1863. In 1901 werd de gemetselde torenschacht met ruim vijf meter verhoogd. De toren kreeg een gietijzeren omloop met balustrade en het oude hoekige lichthuis werd vervangen door een nieuw cilindervormig lichthuis met koperen koepel, bovenop een rood ijzeren kuip met een houten binnenbekleding. Er werden gietijzeren vloeren en trappen aangebracht en de ramen van de toren werden aangepast, zodat ze naar buiten open konden slaan. Het nieuwe lichthuis en al het ijzerwerk is waarschijnlijk vervaardigd door gieterij Reineveld te Delft. De verhoging van de vuurtoren was nodig omdat het dak van de in 1885 flink vergrote Bethelkerk op Urk de lichtuitstraling naar het oosten blokkeerde.
- Aanwezigheid originele optiek en lichtbron:
In 1876 werd het oorspronkelijke draailicht vervangen door een nieuwe Fresneloptiek van de vierde grootte, geleverd door de firma Barbier, Bénard et Turenne uit Parijs. De optiek werd door een uurwerk met valgewicht in beweging gebracht. Dit uurwerk werd
geleverd door George Wilson uit Den Haag, fabrikant van gasmeters en andere toestellen voor gasfabrieken. Het draailicht toonde elke minuut een lange schittering van 10 seconden.
De optiek van 1876 is ook nu nog in gebruik op de vuurtoren. Vanaf 1916 wordt het draaimechanisme door een elektromotor aangedreven, dat destijds door een dieselaggregaat van stroom werd voorzien. Het oude uurwerk is nog aanwezig in de toren. Op 18 maart 1924 werd het licht geëlektrificeerd. Het huidige lichtkarakter is FlW5s: elke vijf seconden een witte schittering.
- Aanwezigheid van authentieke elementen van het oorspronkelijke interieur en exterieur en (on)roerende zaken:
De gedenksteen van de vuurbaak uit 1617 is in 1845 in de muur van de toenmalige lichtwachterswoning geplaatst. Toen deze lichtwachterswoning in 1957 werd vervangen is de gedenksteen overgeplaatst naar de nieuwe woning. De tekst ervan is door verwering nauwelijks meer leesbaar. Er is daarom tevens een duplicaat gemaakt met een leesbare tekst, die ook in de gevel van de woning is geplaatst. De tekst luidt als volgt:
“Door last van de Ed. Mo. Heeren Staten heeft den Burgemeester Gerrit Jacob Witsen van Amsterdam dit Gebouw doen maken A. 1617 en op den eersten September de eerste vuuroog gedaan.”
Ook de nieuwe vuurtoren kreeg in 1844 een gedenksteen. Deze is in 1972 bij een restauratie van de vuurtoren aan de binnenkant van de torenschacht geplaatst, om verdere verwering te voorkomen. Aan de buitenkant van de torenschacht werd een duplicaat van de gedenksteen aangebracht.
De raamkozijnen en ramen in de torenschacht zijn in 1934 vervangen door betonplaten met een patrijspoort. Bij de restauratie van 1972 zijn deze weer verwijderd en werden er nieuwe raamkozijnen geplaatst die sterk lijken op de oorspronkelijke.
Ensemblewaarden
- Aanwezigheid lichtwachterswoningen en andere objecten waarmee het object een eenheid vormt:
De vuurtoren is in 1844 opgebouwd vlak naast de bestaande lichtwachterswoning (uit 1837) en is daar met een kleine gang mee verbonden. De markante witte lichtwachterswoning werd in 1957 vervangen door een modernere woning. Het ontwerp daarvoor is gemaakt door de chef van de Bouwkundige dienst van het Loodswezen, F. de Ruyter. Aannemer R. Oost uit Urk heeft de woning gebouwd. De oude verbindingsgang is niet gesloopt maar verhoogd.
In 1918 is aan de noordkant van de toren een motorkamer gebouwd voor twee Bronsmotoren, luchtketels en overige machinerie voor de productie van perslucht voor een misthoorn, die aan de kuip van het lichthuis was bevestigd. In 1962 werd de motorkamer gesloopt en vervangen door de huidige noordelijke aanbouw. Het ontwerp hiervan was wederom van F. de Ruyter. Aannemer W. Schraal en Zoon uit Urk heeft het werk uitgevoerd. Dit gebouw bood ruimte aan de voedingsbron van de nautofoon op de boulevard, de verlichting op de stormseinmast, de cv-ketel en de elektrische installatie voor de vuurtoren. Deze aanbouw is in dezelfde stijl gebouwd als de lichtwachterswoning. Samen met de er tussenin staande vuurtoren vormt het een esthetisch verantwoord geheel.
De misthoorn is er niet meer. Op de boulevard en bij de ingang van de haven staan nautofoons, die nog functioneren. Ze produceren een krachtig geluid dat kan dienen als mistsignaal of kan worden gebruikt om te waarschuwen bij gevaarlijke manoeuvres van schepen. Ze worden vanuit de vuurtoren bediend. De stormseinmast die in 1962 voor de lichtwachterswoning werd geplaatst is er nog, maar is niet meer in gebruik.
- Bijzondere betekenis van het object voor het aanzien van de streek, stad of dorp:
De vuurtoren is een zeer markant object aan de rand van de op de keileembult gelegen oude dorpskern van Urk. Hij vormt een eenheid met de eromheen gelegen woningen, de twee oude kerken en de oude haven. Het Zuiderzeeverleden is hier nog enigszins tastbaar. De rest van het voormalige eiland is onherkenbaar opgegaan in de Noordoostpolder.
Toekomstwaarde
- Monumentenstatus:
Rijksmonument sinds 1980, nr. 35880.
- Eigenaar en beheerder:
Rijkswaterstaat is eigenaar en verantwoordelijk voor het groot onderhoud. De laatste vuurtorenwachter, Koert Bakker, woont nog in de lichtwachterswoning, zorgt voor het onderhoud van de optiek en het verwisselen van lampen en bedient indien nodig de nautofoons.
- Huidig belang voor de scheepvaart:
De vuurtoren is actief en is van belang voor de beroepsvaart, de recreatievaart en de zoetwatervisserij.
- Alternatief gebruik van het object en toegankelijkheid:
De vuurtoren is in juli en augustus open voor publiek en trekt veel bezoekers. Daarnaast kunnen afspraken worden gemaakt voor het bezoek van groepen, via Tourist Info Urk. Koert Bakker heeft op de begane grond van de toren een klein museum ingericht en verzorgt rondleidingen. In 2018 gaat de exploitatie van de toren als toeristische trekpleister over naar de gemeente Noordoostpolder. Vermoedelijk gaat de zoon van Koert Bakker dan de rondleidingen verzorgen.
- Binding met de lokale bevolking:
De vuurtoren is erg belangrijk voor de lokale bevolking, weet Koert Bakker. Kom niet aan de vuurtoren!
- Onderhoudstoestand:
In 2009 heeft Rijkswaterstaat groot onderhoud laten uitvoeren, waaronder het vervangen van de koperen kap van het lichthuis.
- Bedreigingen:
Geen."
Bron: (
visit link)